Co to jest paginacja w książce? Definicja, podział, zasady

Paginacja – co mówi słownik języka polskiego?

Definicja paginacji występująca w słowniku języka polskiego jest stosunkowo prosta: jest to numeracja stron książki, czasopisma itp. Paginacja w typografii polega zatem na przyporządkowaniu kolejnym stronom publikacji liczb lub wyrażeń liczbowych. Ma to ułatwić poruszanie się po publikacji oraz odszukiwanie w niej konkretnych treści.

W zależności od sposobu numerowania stron w publikacji występować mogą:

• paginacja ciągła – jedna w skali całego dzieła lub tomu;
• paginacja wielokrotna (przerywana) – oddzielna, własna i liczona od początku w przypadku każdej kolejnej publikacji (dzieła, periodyku we wspólnej oprawie itp.).

Numerację stron oraz formę paginacji określają pewne ogólne zasady (opisane m.in. w podręcznikach Typografia książki Podręcznik projektanta autorstwa M. Mitchella i S. Wightman czy Architektura książki A. Tomaszewskiego). Przybliżmy sobie najważniejsze z nich.

Gdzie umieścić paginację?

Zasady składu nie określają jednoznacznie, czy paginy powinny występować na górze, czy na dole strony – zależy to od indywidualnych preferencji edytora. Numery stron umieszcza się najczęściej na górze lub dole strony, na jej środku bądź po prawej stronie. Niektóre wydawnictwa preferują w tej kwestii nietypowe rozwiązania (np. paginy w lewym dolnym rogu czy na bocznych marginesach). Zwykle mają font taki sam, co tekst główny. Zwykle numer strony znajduje się na zewnętrznym marginesie (od grzbietu), przy czym warto pamiętać, by ustawić marginesy lustrzane dla druku obustronnego (recto-verso) oraz ewentualnie umieścić w dokumencie wakaty.

Oprócz książek i czasopism paginację stosuje się dla takich form jak katalogi, materiały szkoleniowe, niektóre materiały wyborcze, a niekiedy również ulotki składane (np. mapy).

Rodzaje paginacji

Paginy podzielić możemy na dwa rodzaje:

• paginacja zwykła – gdy na kolejnych stronach publikacji znajduje się wyłącznie numer stronicy;
• paginacja żywa – gdy na marginesach kolejnych stron publikacji znajdują się nie tylko ich numery, ale i tytuł rozdziału.

Ogólne zasady paginacji zwykłej

Po pierwsze, numerację stron powinno się rozpoczynać od pierwszej strony tytułowej, jednak bez nanoszenia na nią numeru. Po drugie, nie powinno się numerować pustych stron (wakatów). Po trzecie, paginacji nie powinny podlegać strony w całości wypełnione tabelami, wykresami, ilustracjami itp. Paginacja stron powinna być łatwa do odnalezienia i konsekwentna, by nie zakłócać odbioru tekstu oraz umożliwiać łatwą nawigację w obszarze tekstu.

Z bieżącej paginacji wyłącza się takie stronice jak: mapy, plany, strona przedtytułowa, strona przytytułowa, strona redakcyjna, strona szpicowa, strona tytułowa, stronica ze spisem treści, stronice wypełnione całkowicie ilustracjami, stronice z rozdziałem (z opuszczeniem kolumny) przy  paginacji górnej, wakaty, wklejki, wkładki.

Paginy oznacza się cyframi arabskimi, z wyłączeniem treści poprzedzających tekst główny (przedmowa, wstęp, podziękowania, dedykacja itp.). Dla publikacji wielotomowych stosuje się odrębną paginację dla każdego tomu. W publikacji prawnej, podręczniku szkolnym czy branżowym nie obowiązuje zasada o nieumieszczaniu paginy na stronach z rozdziałem. Pagin dolnych nie umieszcza się na kolumnach szpicowych w zbiorach poezji. W beletrystyce, jeśli pagina stanowi element dekoracyjny położony na środku stronicy, może wówczas zostać ujęta w znaki specjalne lub zostać umieszczona zaraz za ornamentem.

Paginacja zwykła w odniesieniu do tekstu głównego

Paginy składa się pismem prostym albo pochyłym o stopniu tym samym lub dwa punkty mniejszym niż stopień tekstu głównego. Paginę złożoną pismem półgrubym albo większym od stopnia pisma tekstu właściwego stosuje się w encyklopediach bądź słownikach.

Paginacja żywa – podział i zasady

Żywe paginy umieszcza się w publikacjach naukowych, popularnonaukowych, encyklopediach, słownikach itp. W edytorstwie wyróżnia się ich trzy rodzaje:

1. otwartą – tekst i numer strony bez ograniczeń liniowych z paginacją,
2. podkreśloną – tekst i numer stronicy z paginacją umieszczony nad linią,
3. zamkniętą – tekst i numer strony z paginacją umieszczony pomiędzy dwoma liniami.

Ich dobór warunkują głównie względy estetyczne. Żywe paginy mogą być wyrównane do zewnętrznej krawędzi kolumny lub asymetrycznie (gdy taki jest cały układ książki lub czasopisma). Składane są zwykle pismem o mniejszym stopniu o jeden lub dwa punkty mniejszy niż tekst główny. Inne istotne zasady mówią m.in., że:

• Żywych pagin nie umieszcza się na stronach: przedtytułowej, tytułowej, przytyutułowej, redakcyjnej, pierwszej stronie spisu treści oraz wakatach.
• Odstęp między żywą paginą a tekstem powinien być nieco większy niż interlinia tekstu głównego.
• Na końcu żywej paginy nie stawia się kropki (chyba że jest to skrót).
• W paginach zamkniętych powinna występować jednakowa odległość tekstu od interlinii.
• Można uciąć wiersz, a na końcu postawić wielokropek, jeśli treść żywej paginy nie mieści się w jednym wierszu.
• W słownikach i encyklopediach należy stosować dla pagin pismo wersalikowe półgrube o stopniu większym od tekstu głównego.

Podsumowanie

Paginacja książki czy czasopisma polega na numeracji stron w taki sposób, by czytelnik mógł łatwo odnaleźć poszczególne tematy czy fragmenty treści. Rodzaje pagin dobiera się w zależności od charakteru dzieła. O doborze decydują zarówno ogólne zasady edytorskie, jak i indywidualne preferencje klienta drukarni.